Een Duitser die Hollywood veranderde? Ernst Lubitsch lukte het in de jaren twintig en dertig. Het illustreert de openheid van Hollywood in die jaren. Het Filmmuseum zet met tien films de schijnwerper op Lubitsch’ Amerikaanse carrière.
Aan superlatieven van vakgenoten geen gebrek. Hitchco*ck noemde Lubitsch "een man van pure cinema". Welles zag "een talent en een originaliteit die verbijsterden". Meer to the point was Capra, die Lubitsch’ auteurschap benadrukte. Hij vergeleek de maker met een architect, omdat zijn hand in elk beeld zichtbaar was. Aan erkenning heeft het Lubitsch nooit ontbroken. Hij werd geprezen door vakgenoten, critici en publiek. Dat iedereen met hem wegliep, zegt veel over Lubitsch’ films. De maker slaagde erin iedereen te behagen. Recensenten bejubelden zijn vloeiende stijl, gevoel voor komisch understatement en gevatte dialogen. Het publiek kon meeleven met spitsvondige verhalen over de strijd tussen de seksen, waarin het opmerkelijk openhartig toeging. Vakgenoten ten slotte, bewonderden Lubitsch’ talent om het filmvak er eenvoudig uit te laten zien. Het maken van films leek Lubitsch geen moeite te kosten. Misschien was dat ook zo, maar het was de maker niet komen aanwaaien.
Wie Lubitsch en zijn films wil begrijpen, kan niet om zijn joodse afkomst heen. Hij werd in 1892 in Berlijn geboren als zoon van een uit Vilnius naar Duitsland geëmigreerde Russische jood. Zijn ouders bezaten een florerende kleermakerij, die bestierd werd door zijn moeder, want zijn vader had als vrolijke flierefluiter een hekel aan werken. Hij wilde zijn zoon in de zaak, maar zijn moeder — type baas in huis — accepteerde zijn keuze om acteur te worden.
Entertainer
Zelden was het woord bliksemcarrière beter op zijn plaats dan bij Lubitsch. In 1911 kwam de negentienjarige in de groep van de beroemde theatergoeroe Max Reinhardt. Een jaar later speelde hij zijn eerste filmrolletje en twee jaar later regisseerde hij zijn eerste korte film. In de volgende vijf jaar speelde hij in meer dan dertig door hem geregisseerde films. Fragmenten uit deze korte films zijn te zien in de documentaire ernst lubitsch in berlin: from schönhauser allee to hollywood (Robert Fisher), die in het Filmmuseumprogramma is opgenomen. De fragmenten tonen Lubitsch als een slapstickachtige acteur, waarvan er in die tijd veel waren. Lubitsch’ personages, vaak Meyer geheten, zijn vrolijke opportunisten, die in het leven omhoog willen. Een beetje bedrog en manipulatie moet de weg vergemakkelijken. Dat wij het hen niet aanrekenen, komt door hun onhandigheid en joodse zelfspot.
Lubitsch’ personages zijn charmante gelukzoekers, die niet zelden verstrikt raken in eigen intriges. Het maakte Lubitsch mateloos populair. De acterende filmmaker zag zichzelf als een entertainer. De sociale werkelijkheid bestond niet in zijn werk. Zo is in zijn films geen spoor van de ellende van de Eerste Wereldoorlog terug te vinden. In november 1918 vergaderde Lubitsch gewoon door met UFA-bonzen over een filmproject toen in de Berlijnse straten de revolutie woedde.
In 1919 deed hij met die austernprinzessin een eerste geslaagde poging om meer te maken dan een serie komische gags. Met de historische kostuumdrama’s madame dubarry en anna boleyn kwam zijn prestige in Duitsland tot een hoogtepunt. Zelfs de Duitse president kwam in 1920 een kijkje nemen op de set van anna boleyn. Hollywood werd wakker: wilde Lubitsch in Amerika komen werken?
De ambitieuze Lubitsch wilde zeker naar Amerika. Net 31 jaar regisseerde hij in 1923 met rosita zijn eerste Hollywoodfilm. Hoofdrolspeelster Mary Pickford was ‘not amused’. "Hij regisseert alleen maar deuren", schijnt ze te hebben uitgeroepen. Het zegt meer over Pickfords divagedrag dan over Lubitsch’ regiekwaliteiten, want latere acteurs prezen hem de hemel in. Zelfs de onvervalste neuroot Greta Garbo was tevreden: "ninotchka was de enige keer in Hollywood dat ik met een groot regisseur werkte."
rosita was een hit en hielp Pickford van haar meisjesimago af. De film vestigde Lubitsch’ naam, die daarna aan de lopende band films maakte, met als specialisatie opmerkelijk openhartige satirische komedies over de strijd tussen de seksen. Een perfect voorbeeld is trouble in paradise (1932). Het plotje over een dievenduo is niet meer dan een kapstok voor een exposé over mannelijke én vrouwelijke lust. Vooral dat laatste was bijzonder in Hollywood, ook al werd trouble in paradise twee jaar voor de invoering van de Productiecode — eufemisme voor censuur op scenario’s — gemaakt. Spitsvondige dialogen, een speelse stijl, aantrekkelijke acteurs, seksuele toespelingen en charmant opportunisme werden Lubitsch’ handelsmerk. Een marketingmedewerker bedacht de term ‘The Lubitsch touch’. Knap werk, want de woorden staan inmiddels voor een subgenre. Leuke, subtiele komedie? Lubitsch touch!
Wespennest
Het is opvallend hoe snel Lubitsch carrière maakte in Hollywood. Een jaar na zijn aankomst behoorde hij tot de best betaalde Hollywoodregisseurs. Tien jaar later, in 1935, was hij hoofd productie bij Paramount. Lubitsch hield het maar een jaar uit in het wespennest, maar dat een niet-Amerikaan de functie kreeg is opmerkelijk. Het zegt veel over de openheid van de Amerikaanse filmindustrie in die tijd. Hollywood bestond pas een paar decennia en was nog niet de geoliede industrie die het later werd. Warner was een kleine studio, die altijd op zoek was naar talent. Ook genres en formats lagen nog niet vast, zodat Lubitsch met zijn films een grote invloed kon uitoefenen.
Het huidige Hollywood steekt er schril tegen af. Natuurlijk: Hollywood trekt nog steeds buitenlands talent aan, maar hun invloed is marginaal. Zelfs de eigenzinnigste talenten worden in een mal geperst. In Lubitsch’ tijd was er wederzijdse beïnvloeding: Lubitsch hield rekening met Hollywood en Hollywood profiteerde van zijn originaliteit. Zulke injecties komen nu niet meer voor. Buitenlandse filmmakers zijn alleen welkom als ze zich aanpassen. Ruim tachtig jaar geleden kon Lubitsch in Hollywood een eigenzinnig oeuvre opbouwen: maar liefst 33 films maakte hij tot in 1947 een hartaanval de 55-jarige fataal werd. Nu moeten buitenlandse filmmakers blij zijn als ze een script slaafs mogen komen verfilmen. Gelukkig is er altijd nog Lubitsch.
Jos van der Burg
Retrospectief Ernst Lubitsch, t/m 27 juni in het Filmmuseum (filmmuseum.nl)
